Η ψυχολογία της υγείας είναι ένας κλάδος της ψυχολογίας που ασχολείται με θέματα που έχουν να κάνουν με την αλληλεπίδραση της ψυχικής και της σωματικής μας υγείας. Ένα ιδιαίτερο θέμα που σχετίζεται με την ψυχολογία της υγείας είναι ο ίδιος ο ασθενής. Όταν ένας άνθρωπος νοσήσει, οι ανάγκες του διαφοροποιούνται, η ζωή του αλλάζει και μαζί με τη δική του ζωή επηρεάζονται και οι ζωές των ανθρώπων που τον
περιβάλλουν, η εργασία του, κτλ.
Οι επαγγελματίες της υγείας (νοσηλευτές, εργαζόμενοι σε νοσοκομεία, ιατρεία, κλινικές, ιατροί, κτλ), οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας (ψυχολόγοι, ψυχίατροι, σύμβουλοι ψυχικής υγείας, κτλ.) αλλά και άτομα τα οποία στο οικογενειακό και κοινωνικό τους περιβάλλον έρχονται αντιμέτωποι με ένα πρόβλημα υγείας (δικό τους ή κάποιου κοντινού τους προσώπου) καθώς και χρειάζονται ειδικότερες γνώσεις στα εξής θέματα:
Πώς να συμπεριφερθούν σε έναν ασθενή, ανάλογα με το πρόβλημα που
αντιμετωπίζει;
• Πώς να θωρακιστούν οι ίδιοι με δυνάμεις, ώστε να προστατεύουν τον εαυτό τους από την ψυχική φθορά, το φόβο και το άγχος, ώστε να είναι το ίδιο λειτουργικοί και αποτελεσματικοί στη ζωή τους;
• Ποια είναι τα όρια του επαγγελματισμού σε επαγγελματικούς χώρους με τόσο έντονο το διαπροσωπικό στοιχείο;
• Τι συμβαίνει σε ειδικότερες συνθήκες, όπως είναι οι χρόνιες ασθένειες, οι περιπτώσεις ανίατης ασθένειας και οι ασθένειες που βρίσκονται στο τελικό στάδιο πριν το θάνατο;
Ο θάνατος αποτελεί μέρος της καθημερινής μας ζωής. Πρόκειται για μία αντικειμενική, αναπόφευκτη πραγματικότητα που όλοι θα αντιμετωπίσουμε κάποια στιγμή στη ζωή μας, είτε σε προσωπικό βιωματικό επίπεδο είτε σε επίπεδο απώλειας αγαπημένων μας προσώπων. Στις μέρες μας, στις αναπτυγμένες χώρες, η πλειοψηφία των θανάτων οφείλεται σε χρόνιες και απειλητικές για τη ζωή ασθένειες όπως είναι ο καρκίνος και οι σοβαρές καρδιοπάθειες.
Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, ιδιαίτερα σημαντικό είναι να κατανοήσουμε τι βιώνει ο άρρωστος που βρίσκεται στο τελικό στάδιο της ζωής του, ώστε να ευαισθητοποιηθούμε και να μπορέσουμε να του δώσουμε την κατάλληλη φροντίδα και ψυχοσυναισθηματική υποστήριξη.
Η Elizabeth Kubler-Ross, ελβετικής καταγωγής ψυχίατρος, διαμόρφωσε το 1969 ένα από τα δημοφιλέστερα μοντέλα για τις ψυχικές διεργασίες που βιώνει το άτομο που πορεύεται προς το θάνατο. Σε βασικές γραμμές η Kubler-Ross προτείνει ότι ο άρρωστος περνά από πέντε συγκεκριμένα στάδια συναισθηματικών αντιδράσεων καθώς εξελίσσεται η ασθένειά του.
Στάδιο της άρνησης: Στην αρχική αυτή φάση το άτομο διατηρεί την πεποίθηση ότι έχει γίνει κάποιο λάθος. Αρνείται, λοιπόν, το ίδιο το γεγονός της αρρώστιας και των επιπτώσεών της, αρνείται να δεχτεί ότι υπάρχει απειλή της ζωής του και ότι επίκειται θάνατος. Δημιουργεί έτσι μία ασπίδα αυτοπροστασίας ώσπου να καταφέρει να αποδεχτεί τελικά την πραγματικότητα.
Στάδιο του θυμού: Αυτή η έκφραση συνοδεύεται από οργή και πικρία καθώς ο άρρωστος βιώνει μια βαθύτερη αίσθηση αδικίας, αδυναμίας και έλλειψης ελέγχου. Ο θυμός στρέφεται είτε προς τους άλλους (συγγενείς, φίλους, ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό), είτε προς το Θεό, είτε και προς τον ίδιο του τον εαυτό. Στην τελευταία αυτή περίπτωση το άτομο βιώνει έντονες ενοχές τόσο για ευκαιρίες που έχασε στη ζωή του όσο και για πράξεις που έκανε και που θεωρεί ότι προκάλεσαν ή επιδείνωσαν την αρρώστια του. Η φάση του θυμού ενέχει τον κίνδυνο της απομόνωσης του αρρώστου λόγω των εντάσεων που δημιουργούνται στις διαπροσωπικές του σχέσεις. Μπορεί, όμως, να λειτουργήσει και εποικοδομητικά όταν το άτομο ενεργοποιείται ως προς τη θεραπεία του.
Στάδιο της διαπραγμάτευσης: Ο άρρωστος αρχίζει να «παζαρεύει» την υγεία του τόσο σε φαντασιακό επίπεδο κάνοντας συμφωνίες με το Θεό και τον εαυτό του, όσο και σε πραγματικό επίπεδο, όπου οι διαπραγματεύσεις γίνονται κυρίως με τους γιατρούς. Έτσι, δημιουργείται η ψευδαίσθηση ότι αν επιδιώξει ή αποφύγει κάποιες πράξεις θα μπορέσει να καθυστερήσει την αρνητική εξέλιξη της αρρώστιας ή ακόμη και το θάνατο. Η διαπραγμάτευση έχει θετικές επιπτώσεις όταν υιοθετούνται συμπεριφορές που προωθούν την υγεία και τη συμμόρφωση του ατόμου στη θεραπεία (π.χ. το άτομο πείθεται να σταματήσει το κάπνισμα). Μπορεί, όμως, να γεννήσει στον άρρωστο και συναισθήματα προδοσίας και απογοήτευσης όταν διαψεύδονται οι διαπραγματεύσεις του.
Στάδιο της κατάθλιψης: Η φάση αυτή ξεκινάει με τη συνειδητοποίηση της απώλειας. Αρχίζει πλέον η αποδοχή από τον άρρωστο ότι πρόκειται να πεθάνει και γι’ αυτό θρηνεί. Η κατάθλιψη του ατόμου εκδηλώνεται με ποικίλα συμπτώματα, όπως είναι η θλίψη, τα αισθήματα αναξιότητας, απαισιοδοξίας και απόγνωσης, η απόσυρση από τις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής και τις κοινωνικές σχέσεις. Οι αντιδράσεις αυτές είναι φυσιολογικές και το οικείο περιβάλλον πρέπει να ενθαρρύνει τον άρρωστο να εκφράζει τα συναισθήματά του ώστε να μπορεί να τα κατανοεί, να τα αποδέχεται και τελικά να λαμβάνει την υποστήριξη που του χρειάζεται.
Στάδιο της αποδοχής: Το στάδιο αυτό συνήθως είναι πολύ κοντά στο φυσικό θάνατο. Ο άρρωστος βιώνει μια εσωτερική ηρεμία καθώς έχει συμφιλιωθεί αρκετά με την ιδέα του θανάτου. Εκείνο που προέχει πια είναι να εξασφαλιστεί η αξιοπρέπεια και η ποιότητα στις τελευταίες μέρες της ζωής του.
Όπως ισχυρίζεται η Kubler-Ross τα στάδια αυτά δεν διαδέχονται αυστηρά το ένα το άλλο, αλλά μπορεί να συνυπάρχουν και να επανεμφανίζονται σε διάφορες φάσεις της αρρώστιας. Όπως προκύπτει από την περιγραφή των σταδίων, πολύ σημαντικό είναι ότι, για να είμαστε αποτελεσματικοί στην φροντίδα που παρέχουμε στον άρρωστο που κατευθύνεται προς το τέλος της ζωής του, πρέπει να ακούμε προσεκτικά τις ανάγκες και τις επιθυμίες του, τους φόβους και τις ανασφάλειές του. Είναι δικαίωμα του αρρώστου να αντιμετωπίζεται με σεβασμό ως άτομο που ζει, που έχει συναισθήματα, σκέψεις και ανάγκες μέχρι την τελευταία στιγμή της ζωής του.